Czarny bez
(Sambucus nigra L.)
Czarny bez to małe drzewo lub krzew należący do rodziny przewiertniowatych (Caprifoliaceae). Pochodzi z Europy, Zachodniej Azji i Afryki Północnej, skąd został sprowadzony do innych regionów świata. W Polsce znany jest też jako: bzowina, bez apteczny czy bez dziki.
W Polsce czarny bez rozpowszechniony jest na niżu i w niższych partiach górskich, bywa sadzony koło domów i w parkach jako roślina zdobnicza.
Bez czarny dorasta do 4-10 m wysokości. Liście czarnego bzu są duże, ciemnozielone o 5-7 listkach eliptycznych lub podłużnych nierówno piłkowanych. Liście rozwijają się o wiele szybciej niż kwiaty bzu, które są drobne białokremowe, osadzone na długich szypułkach i tworzą baldachokształtne kwiatostany. Czarny bez kwitnie w maju i czerwcu, jego przyjemne dla oka kwiaty mają dość specyficzny zapach dla nosa, a smak ich jest korzenny i gorzkawy.
Prawie wszystkie części czarnego bzu wpływają pozytywnie na nasze zdrowie.
Głównym surowcem zielarskim są owoce i kwiaty czarnego bzu zbierane ze stanu naturalnego. W przypadku owoców najważniejszy jest ich stopień dojrzałości, a w przypadku kwiatów - okres kwitnienia, w którym dokonywany jest ich zbiór. Kwiaty bzu czarnego najlepiej zbierać w początkowym okresie ich kwitnienia, który przypada na przełom maja i czerwca. Owoce to małe, kuliste, ciemnoczerwone jagody, zebrane w postaci baldochronu. W pełni dojrzałe owoce są czarne i lśniące, najlepiej zbierać je na przełomie września i października.
We współczesnym ziołolecznictwie czarny bez jest powszechnie stosowany i jest jednym z ważniejszych surowców zielarskich.
W kwiatach bzu występują głównie flawonoidy, kwasy fenolowe, kwasy organiczne, garbniki, sole mineralne i olejek eteryczny. Owoce zawierają głównie antocyjany, węglowodany, pektyny, garbniki, witaminę C, witaminy z grupy B oraz karotenoidy i sole mineralne. Zawartość tych składników zależy jednak od klimatu, warunków glebowych, warunków przechowywania oraz sposobu transportu surowca do czasu przetworzenia.
Z kwiatów i owoców bzu czarnego przygotowuje się napary, odwary, ekstrakty, a także soki.
Kwiaty i owoce czarnego bzu w ziołolecznictwie stosowane są do przygotowywania naparów, ekstraktów i wyciągów, które wykazują wielokierunkowy wpływ na organizm człowieka. Przetwory z kwiatów bzu czarnego działają przede wszystkim napotnie, przeciwzapalnie, wspomagają odporność organizmu, a także wykazują działanie moczopędne. Dzięki obecności flawonoidów uszczelniają także ściany naczyń krwionośnych i zwiększają ich elastyczność. Podobne właściwości wykazują owoce bzu czarnego. Cenione jest także ich działanie odtruwające, ponieważ ułatwiają usuwanie z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii i toksyn. Owoce bzu czarnego stosowane są także pomocniczo w stanach zapalnych żołądka i jelit.
Czarny bez wykorzystywany jest też w kuchni do przygotowania soków, konfitur, dżemów, cukierków, galaretek, win, marynat czy syropów.
Zawarte w kwiatach bzu polifenole są silnymi przeciwutleniaczami, dlatego czarny bez jest stosowany w kosmetologii.
Kosmetyki na bazie czarnego bzu działają kojąco na skórę, łagodzą podrażnienia i zaczerwienienia. Doskonale także oczyszczają skórę i pobudzają jej ukrwienie. Flawonoidy i kwas fenolowy niwelują wolne rodniki oraz chronią błony komórek przed utlenieniem i degradacją kolagenu. Ekstrakty z czarnego bzu wzmacniają naczynka krwionośne, zmniejszają ich przepuszczalność i zapobiegają tzw. „pajączkom”.
Owoce czarnego bzu nie nadają się do spożycia na surowo!
Wynika to z zawartości sambucyny (szczególnie glikozydu cyjanogennego), silnie trującego związku, którego obecność stwierdzono we wszystkich częściach morfologicznych rośliny, ale w największej ilości w niedojrzałych owocach oraz w świeżych kwiatach. Spożycie owoców na surowo może wywołać ostre zatrucie, objawiające się osłabieniem organizmu oraz dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego. Spożycie kwiatów i owoców czarnego bzu po wcześniejszej obróbce termicznej (gotowanie, suszenie) jest bezpieczne i nie powoduje żadnych efektów ubocznych.